گنجینه‌های پنهان شهر | بی‌مهری با میراثی به نام کاریزها
تاریخ انتشار: ۲۰ شهریور ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۶۶۱۸۹۴
همشهری آنلاین-عطیه اکبری: تاریخش به قرن‌ها قبل بر می‌گردد. بسیاری از آنها در فهرست میراث ملی ثبت شده است. از کاریزها می‌گوییم که یادگاری از اجداد هنرمند ما هستند و متأسفانه به اشتباه قنات نامیده می‌شوند. پدیده‌ای که سال‌ها پیش بدون نیاز به دستگاه‌های تصفیه‌کننده و امکانات امروزی، آبی گوارا را به خانه‌ها و زمین‌های کشاورزی ما هدیه می‌کردند.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
اما حالا کاریزها حال و روز خوشی ندارند. متهم ردیف اول نابودی این میراث کهن، توسعه شهر و شهرنشینی است. بسیاری از ساختمان‌ها، معابر و خیابان‌ها بی‌محابا در مسیر چاه‌ها و آبراه‌های کاریز قدعلم کردند و بسیاری از کاریزها در سال‌های اخیر خشک شده‌اند. اما گویا مسئولان شهرداری این روزها به تکاپو افتاده‌اند و تمهیداتی را اندیشیده‌اند تا به واسطه آن دیگر هیچ ساختمانی در حریم کاریزها ساخته نشود. به همین بهانه سراغ رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات منطقه رفتیم تا از چند و چون این خبر مطلع شویم. دلگیر شدیم از اینکه در اثر بی‌توجهی بعضی از مسئولان، ۸ رشته قنات با بیش از ده‌ها چاه که می‌توانست چندین هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه را سیراب کند خشک شده است.
ابتکار موفق زندگی شهری«کاریزها ذخایر آب زیرزمینی را در سطح جاری می‌کنند و گنجینه‌های پنهان برای شهر محسوب می‌شوند.» این نخستین جملاتی است که رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات در توضیح اهمیت کاریزها می‌گوید: «کاریز را می‌توان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمع‌آوری‌شده توسط این زهکش به سطح زمین منتقل می‌شود. این کاریزها مجموعه‌ای از چند میله و نمایشگاه زیرزمینی است که در گذشته به عنوان آب آشامیدنی و برای آبرسانی به زمین‌های کشاورزی از آنها استفاده می‌شد. اما به مرور با تغییرات در شهر و ایجاد شبکه آبرسانی، دیگر توجهی به کاریزها نشد و استفاده‌های غیرمرتبط از آنها صورت گرفت و رفته‌رفته به دلیل این بی‌توجهی بعضی از آنها خشک شد و در فرهنگ گفتاری ما کاریزها به ۲ دسته «بایر» یعنی خشک شده و «دایر» یعنی دارای آب تقسیم‌بندی می‌شوند.» «مجتبی حسین علی بیگی» معتقد است که کاریزها بسیار حائز اهمیت هستند چون آب را کاملاً طبیعی از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کنند و آسیبی به این منابع طبیعی نمی‌زنند.
شهرداری متولی قنات‌ها نیستبرخلاف آنچه تصور می‌کردیم شهرداری متولی کاریزها نیست. حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «کاریزها در گذشته آنقدر مهم بود که حکم یک سرمایه عظیم را داشته است. هر شخصی که کاریزی می‌ساخت مالک آن هم بود و این پدیده مثل یک ارثیه نسل به نسل منتقل می‌شده است. امروز هم بیشتر کاریزهای منطقه مالک شخصی دارند و فقط بعضی از آنها متعلق به یک روستاست. به همین دلیل شهرداری متولی آنها نیست.
یعنی لایروبی و حفظ و احیای کاریز ها برعهده مالکان آنهاست چون آنها آب کاریزهایشان را به کشاورزان می‌فروشند و با اینکه این روزها کاریز اهمیت اولیه‌اش را از دست داده اما هنوز هم حکم یک سرمایه دارد و درآمد قابل توجهی را نصیب مالکانشان می‌کند. این روزها شهرداری برای حفظ شبکه‌های کاریز که میراث باارزش گذشتگان ماست پیشقدم شده است.» البته شهرداری در حفظ و لایروبی بعضی از کاریزها دخل و تصرف دارد که رئیس اداره مسیل‌ها در توضیح دلیلش می‌گوید: «آب‌های سطحی منطقه به بعضی از قنات‌ها می‌ریزد و شهرداری آن قنات‌ها را لایروبی می‌کند و در مراقبت از آن به کمک مالکان می‌آید.»
گذشت روزی که آب کاریز گوارا بودسالها قبل آب کاریزها مثل اشک چشم زلال بود و مردم به راحتی آب آن را می‌نوشیدند. چون این آب از دل زمین می‌جوشید و چه آبی از آن تمیزتر. اما سؤال اینجاست که امروز هم آب کاریزها قابل خوردن است یا خیر؟ «مظهر» یعنی همانجایی که آب کاریز از آن سرریز می‌شود در نقاطی قرار دارد که ممکن است قابل دسترس شهروندان در بعضی از روستاها و حتی داخل بافت شهری باشد و خیلی‌ها به این دلیل که آب کاریز است از آن برای سیراب شدن استفاده می‌کنند اما رئیس اداره مسیل‌ها از اهالی می‌خواهد به هیچ عنوان از آب قنات ننوشند. حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «هنوز هم در کشورمان کاریزهایی داریم که آبشان تمیز است اما آب کاریزهای شهرری و تهران آلوده است و دلیل آن هم نفوذ فاضلاب به آنهاست.»
قنات به ساختمان آسیب می‌رساند یا برعکس؟در سال‌های اخیر ساختمان‌ها زیادی در حریم کاریزها ساخته شده‌اند. این حرف ما نیست. آن‌گونه که مسئولان می‌گویند درصد قابل توجهی از ساختمان‌ها در مسیر کاریز قرار دارند. هرچند که مسئولان معتقدند این اتفاق یعنی ساختمان‌سازی در محدوده کاریزها مربوط به سال‌ها قبل است. اما سؤال اینجاست که کاریز و ساختمان چطور موجودیت یکدیگر را تهدید می‌کنند؟
«جعفر ناصری»، معاون اداره مسیل‌ها و قنوات در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «ساختمان وزن دارد و اگر در مسیر کاریز باشد در اثر این وزن سنگین ممکن است ساختمان نشست کند و مسیر قنات را مسدود کند. مسدود شدن مسیر کاریز هم برابر است با تجمع آب، تجمع آب هم بعد از مدتی ممکن است پایه‌های ساختمان را سست کرده و منجر به ریزش آن شود. به همین دلیل باید گفت که ساختمان و کاریز هر دو به هم آسیب می‌رسانند.»
حال تکلیف ساختمان‌هایی که در مسیر کاریز قد علم کرده‌اند چیست و در اثر وارد شدن خسارت به ساختمان چه کسی مقصر است؟ ناصری می‌گوید: «کاریزها در عمق زمین هستند و این عمق، متغیر است. کاریزها به املاک ارجحیت دارند. با حساب تقدم و تأخر هم که بخواهیم بررسی کنیم باید گفت اولویت با قنات‌هاست؛ کاریزها از قبل بوده‌اند و در ساخت‌وساز باید به آنها توجه و حفظ کرد.»
ساخت‌وساز در حریم کاریز ممنوع استساختوساز در حریم قنات ممنوع است. این خبری بود که چند وقت قبل در خبرگزاری‌ها منعکس شد و می‌توان گفت خبر مسرت‌بخشی بود چون مشخص شد که مسئولان هم بالاخره به اهمیت این پدیده پی برده و برای حفظ آن دست به کار شدند. هرچند رئیس اداره مسیل‌ها تازه بودن این خبر را رد می‌کند و می‌گوید: «این قانون که ساخت‌وساز در حریم قنات‌ها ممنوع است مربوط به امروز و دیروز نیست. سال‌ها از تصویب این قانون می‌گذرد.»
هر چند ظواهر امر و خشک شدن قنات‌هایی که ساخت‌وساز دلیل اصلی آن بوده این ادعا را رد می‌کند حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «تغییری که به وجود آمده در نوع اجرای این قانون است. تا یک سال قبل اطلاعات کاریزها معمولاً بر پایه شخص بود. مثلاً یک کارمند شهرداری که از قدیمی‌ها بود مسیرهای کاریزها را می‌دانست. شهرداری قبل از آنکه به زمینی برای ساخت‌وساز جواز دهد از ما استعلام می‌گرفت که این زمین در محدوه کاریز هست یا خیر؟ ما هم براساس این اطلاعات شفاهی و بازدید از محل جواب استعلام را می‌دادیم اما برای آنکه اطلاعات از حالت شفاهی و به قول معروف از حالت سینه به سینه خارج شود و ساماندهی شود طرح مطالعاتی را به مدت یک سال آغاز کردیم و اطلاعات کاریزها را با استفاده از دستگاه GPS ۳ فرکانسه با دقت ۴ سانتیمتر از سطح زمین شناسایی کردیم. یک‌لایه GIS تهیه کردیم و حالا فقط کافی است که شناسه ملک به سامانه داده شود. بعد از چند ثانیه، فاصله ملک با نزدیک‌ترین کاریز مشخص می‌شود و اگر این فاصله کمتر از ۳ متر باشد یعنی زمین مورد نظر در حریم کاریز قرار دارد و اجازه ساخت‌وساز به آن داده نمی‌شود؛ مگر آنکه صاحب زمین با هماهنگی و نظارت صاحب کاریز، مسیر آن را تغییر دهند.»
شاید اگر سال‌ها قبل مسئولان در برابر پدیده خشکاندن کاریزها کمی سختگیرانه‌تر عمل می‌کردند امروز دیگر شاهد خشک شدن کاریزهای چند صد ساله نبودیم. هرچند رئیس اداره مسیل‌ها پاسخی به این سؤال نداد اما شنیده‌ها حاکی از آن است که بعضی از مجتمع های مسکونی دقیقاً روی مسیر کاریز قرار دارد و معلوم نیست اگر خدای ناکرده روزی زلزله‌ای اتفاق افتد تلفات احتمالی در این مجتمع‌های سست بنیان چقدر خواهد بود.
می‌توان به حفظ کاریزها امیدوار بود؟«وقتی یک کاریز آسیب می‌بیند تعمیر آن کار بسیار سختی است.» این جمله را رئیس اداره مسیل‌ها می‌گوید و می‌افزاید: «متأسفانه کانال بسیاری از آب‌های سطحی به کاریزها وصل شده است و این، سوغات زندگی شهری برای کاریزهاست که می‌توان گفت اجتناب‌ناپذیر است. با تمام این اوصاف هنوز هم می‌توان‌کاری کرد تا این پدیده‌های شگفت‌انگیز بیش از این در معرض نابودی قرار نگیرند و یکی از مهم‌ترین راهکارهای آن توجه شهروندان است. وقتی شهروندی بی‌توجه به همه این مسائل کیسه زباله، قوطی و انواع زباله‌های جامدش را در مسیر آب‌های سطحی می‌اندازد وقتی به مسیر کاریز می‌رسد، مسیر را مسدود می‌کند و بعد از مدتی منجر به نابودی کاریز می‌شود. تعمیر و لایروبی کاریزها اصلاً کار راحتی نیست. چون عمق بسیاری از چاه‌های آن به بیش از ۲۰متر می‌رسد و صاحبان آنها هم بعد از مدتی بدون آنکه مطمئن شوند فکر می‌کنند کاریز خشک شده است. به همین راحتی ما شهروندان می‌توانیم در نابودی یا نگهداشتن کاریزها بدون آنکه خودمان بدانیم تأثیرگذار باشیم.»
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
۲۵ کاریز در محدوده شهرری وجود دارد که از این تعداد ۱۸ کاریز فعال است و آب دارد.
۹۰ متر عمق عمیق‌ترین چاه کاریز در منطقه ماست. این چاه ۹۰ متری در محوطه پشت کارخانه سیمان قرار دارد و یکی از چاه‌های کاریز «قاسم‌آباد» است.
۳۲ متر دومین چاه عمیق قنات است. این چاه ۳۲ متری متعلق به قنات «گل حصار» و «ده خیر» است.
۸ کاریز تاکنون در منطقه ما خشک شده است و متهم ردیف اول نابودی این سرمایه‌های قدیمی، توسعه شهرنشینی است. دولت‌آباد، دبیرکوچک، دبیر بزرگ، ولی‌آباد، ظهیرآباد، اقدسیه، جوانمرد و تقی‌آباد نام کاریزهای خشک شده است که هر کدام قدمت دیرینه‌ای داشتند.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
آیا می‌دانید؟
آیا می‌دانید طولانی‌ترین کاریز شهرری «کاریز مستوفی» است و عنوان کوتاه‌ترین کاریز هم به «علیمون» اختصاص پیدا می‌کند؟
آیا می‌دانید پر آب‌ترین کاریز شهرری، «اشرف‌آباد» و کم‌آب‌ترین هم کاریز «علیمون» است؟
آیا می‌دانید هر کدام از قنات‌های منطقه شجره‌نامه مخصوص به خود را دارد و صاحب شناسنامه است؟ بیشتر این قنات‌ها مالکان شخصی دارد که این سرمایه نسل به نسل به آنها رسیده است.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۲۰ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۴/۲۲
کد خبر 787290 برچسب‌ها هویت شهریمنبع: همشهری آنلاین
کلیدواژه: هویت شهری
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.hamshahrionline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «همشهری آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۶۶۱۸۹۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
زوایای پنهان تاریخ در «هیس، هیچی نیس!»/ حضور استعدادهای شهرستان
حسین حقانی کارگردان مجموعه «هیس، هیچی نیس!» درباره ایده شکل گیری و ساخت این مجموعه به خبرنگار مهر بیان کرد: حدود ۲ سال پیش بود که حمیدرضا عطارد تهیه کننده مجموعه، فیلمنامه را به من داد تا بخوانم و فقط قرار بود نظر بدهم.
وی ادامه داد: من فیلمنامه اولیه را که خواندم برایم جذابیت داشت، جذابیتش هم به این بود که چطور برهه ای از تاریخ که شیرین هم نیست و تلخ است تبدیل به یک مجموعه آیتمی شده است که فضایی سرگرم کننده و آموزشی برای نوجوانان دارد. خیلی از اتفاقاتی که در این برهه از تاریخ افتاده کمتر گفته شده است و خود من که فیلمنامه را می خواندم برای اولین بار با این اتفاقات آشنا شدم. از این حیث این نکات جزیی و وقایع برای من تازه بود. بعد از چند ماه از من برای کارگردانی دعوت شد و آن زمان متن را دوباره با نگاه کارگردانی خواندم و تغییراتی در متن داشتیم.
حقانی درباره شخصیت های ثابت این مجموعه که با فرم آثار اپیزودیک پیش می رود، گفت: آیتم هایی در این مجموعه داریم که کاراکترهای ثابتی دارد و بر این اساس نگاه غرب را در این کاراکترها می بینیم. مثلاً کاراکتر قاضی یکی از شخصیت های اصلی است و یکی از سکانس های ثابت ما هم دادگاه شد. در این دادگاه سیاهپوست ها می خواهند احقاق حق کنند و قاضی از این حیث که می داند افکار عمومی جهان آنها را رصد می کند، می خواهد در تاریخ منفی جلوه نکند اما حق را هم به آنها ندهد.
وی درباره اینکه چرا سراغ چهره ها نرفته اند، عنوان کرد: بازیگران این مجموعه ناشناخته هستند و همین یک ویژگی است چون ما نقش های زیادی داشتیم و هر بازیگری مجبور بود ۱۰ کاراکتر را بازی کند. بازیگران به دلیل توانمندی هایشان با تغییر گریم توانستند نقش های مختلفی را بازی کنند. البته این هنرمندان هر یک نزدیک به ۲ دهه تجربه داشتند و در تئاتر به صورت حرفه ای فعالیت کرده بودند اما برای مخاطب عام هنوز ناشناخته بودند.
حقانی درباره مزیت بهره گیری از استعدادهای جدید گفت: در این مجموعه مخاطب چهره های تکراری نمی بیند و از طرفی بازیگران حرفه ای شهرهای دیگر هم می توانند توانمندی های خود را نمایش دهند.
وی در پایان درباره مضمون سریال «هیس، هیچی نیس!» نیز یادآور شد: این مجموعه زوایای پنهان تاریخ را به خوبی تصویر کرده است و به نظرم لازم است هرکسی نه فقط در ایران بلکه در هر جایی از جهان این تاریخ را بداند.
سریال نمایشی «هیس، هیچی نیس!» به عنوان نخستین محصول مرکز تولیدات نوجوان سوره توسط سازمان سینمایی سوره به تهیه‌کنندگی حمیدرضا عطارد و کارگردانی حسین حقانی با نگاهی طنز به رویدادهای تاریخی جهان ساخته شده و اثری اقتباسی از کتاب ۱۵ جلدی «سرگذشت استعمار» مهدی میرکیایی است.
این مجموعه از اول اردیبهشت ماه شنبه تا دوشنبه حوالی ساعت ۱۸ از شبکه دو سیما و دوشنبه تا پنجشنبه حوالی ساعت ۲۱ از شبکه امید روانه آنتن شده است.
مجموعه «هیس هیچی نیس» نخستین محصول مرکز تولیدات نوجوان سوره است که توسط سازمان سینمایی سوره برای مخاطب نوجوان تولید شده است.
کد خبر 6100225
رضا زرندی رییس کل دادگستری استان خراسان رضوی شد